ترجمه یکی از ارکان اصلی هر زبان در جای خود یکی از اساسی ترین عوامل فرهنگ و تمدن هر جامعه به شمار میرود. ترجمه از مهمترین وسایل ارتباط، انتقال و القاء افکار و سازنده ملتها به یکدیگر است و اکنون که علم در تمام زمینه ها به سرعت در حال گسترش و پیشرفت است و دستیابی به تازههای علمی در جایجای جهان صورت میپذیرد، تنها راه بهرهمندی از این تازهها، ترجمه و برگردان این یافته های جدید به زبان هر ملت است. از این رو ترجمه لازمه بهبود زندگی اجتماعی، اقتصادی و صنعتی کشورها بوده و از جمله راههای بهرهگیری از تجارب آنها در زمینههای مختلف علم و ادب و صنعت و هنر است.
نکته قابل توجه در ترجمه این است که مترجم باید علت، هدف، مخاطب ترجمه، مسایل، ضرورتها و ارجحیتها را مدنظر داشته باشد تا با اولویت بندی هر کدام از آنها و در نظر گرفتن توانایی و دانش خود اقدام به کار نماید.
در حوزههای علمیه که مهمترین منابع درسی و کمک درسی در زمینه علوم دینی، به زبان غیر فارسی و غالباً عربی است، اهمیت کار ترجمه با وضوح بیشتری به چشم میخورد و ضرورت ترجمه این متون را برای انتقال مفاهیم و تازههای علمی جدید در این مراکز دو چندان مینماید. از آنجا که برخی از طلاب تمایل دارند برای پایان نامه خود متونی را برای ترجمه برگزینند، ضروری است که با شیوه های ترجمه و برگردان زبان آشنا بوده و در ضمن الگویی برای مراحل مختلف انتخاب متن و ترجمه آن مطابق با معیارهای حوزه علمیه خواهران در دست داشته باشند. از این رو شایسته است شاخصه هایی تعیین شود تا متون دینی در قالب شناخته شدهای ترجمه شوند. چرا که دانستن زبان تنها برای ترجمه کافی نیست و مترجم باید با اصطلاحات یک دانش آشنا باشد(کاری که هنوز در هیچ کجا به طور جدی انجام نشده است).
در این نوشتار برآنیم تا به طور کلی مطالبی را در باب ترجمه و آیین آن به نگارش درآوریم و تا جایی که امکان دارد، رهیافتهای مورد نظر در این کار را مشخص نمائیم تا راهنما و پاسخگوی سؤالات و نیاز کسانی باشد که در این راه قدم گذاشته و دست به کار ترجمه متون دینی میشوند.
از آنجایی که متن ترجمه، اصول، معیارها و شیوه خاص خود را دارد، این راهنما با بهره گیری از نظرات کارشناسان و منابع موجود تهیه شده است تا ترجمه های حوزوی به شیوهای یکسان و به صورت ضابطه مند ارایه شود. رعایت تمام اصول و معیارهای این راهنما برای طلاب متقاضی ترجمه الزامی است.
ارائه تعریف دقیق و فنی از ترجمه کار سادهای نیست. تعاریف متعددی از ترجمه انجام شده که غالباً کلی و نظری است. در کتب متعدد نویسندگان با ارائه تعاریف مختلف از مترجمان گوناگون، سعی کردهاند تعریفی جامع و فراگیر از ترجمه ارائه دهند که بعضی از آنها عبارتند از:
ترجمه بر اساس آنکه به شکل زبان مبدأ توجه داشته باشد یا به معنای آن، به سه نوع تقسیم میشود:
توجه به این نکته ضروری است که ترجمه تحت الفظی از آنجا که به ندرت روان بوده و کلمه به کلمه متن زبان مبدأ در آن ترجمه میشود، زیاد خوشانید نیست و متن دقیق و موجزی از آن به دست نمیآید.
ترجمه آزاد نیز همانطور که گفته شد اطلاعاتی بیش از حد بر موضوع متن اصلی میافزاید که گاهی موجب تحریف متن مبدأ میشود.
اما ترجمه اصطلاحی از آنجا که هدف بیشتر مترجمان خوب قرار میگیرد میتواند گزینه مناسبی برای کار ترجمه باشد؛ هرچند غالباً همین نوع ترجمه نیز مخلوطی از انتقال تحت الفظی واحدهای دستوری به همراه ترجمه اصطلاحی معنای واژگان میباشد.
از آنجا که طلاب گرامی معمولاً در حیطه متون دینی دست به کار ترجمه میشوند باید بیش از هر چیز به دو موضوع خاص در ترجمه این نوع متون توجه کنند:
مترجم باید در ترجمه متون دینی به نظام عناصر آشنا- ناآشنا و نیز چگونگی آرایش کلمات در داخل جملات توجه کافی داشته باشد؛ چرا که کوچکترین تغییر در این عناصر منجر به تحریف پیام و دخالت در محتوای آن میشود و متون دینی به لحاظ ماهیت ویژه خود تحمل چنین تحریف و دخالتی را ندارد.
به لحاظ اینکه مفاهیم این نوع متون ممکن است از نظر فرهنگی، ناهمگونی وسیعی با فرهنگ زبان مقصد داشته باشد، بر این اساس ممکن است مترجم در یافتن معادل در زبان مقصد برای اینگونه مفاهیم دچار مشکل شود. برای رفع این مشکل، مترجم باید توضیحاتی را در زیرنویس و به صورت حاشیه برای مطالب بیاورد تا بدون اینکه ضربهای به متن اصلی بخورد، معنا واضح و روشن شود.
این امر به دلیل یکی نبودن بانک دانش مخاطبان اولیه و بانک اطلاعات مخاطبان زبان مقصد، اتفاق میافتد و بنابراین بر مترجم لازم است که بسیاری از اطلاعاتی را که نویسنده اصلی به صورت ضمنی باقی گذاشته است، با صراحت بیان کند، در عین حال باید بسیار دقت کند که با افزودن این گونه اطلاعات، هدف نویسنده اصلی را دگرگون نکند.
از این روست که باید توضیحات به صورت حاشیه نه درون متن اصلی آورده شود.
با لحاظ نکات پیش گفته، طلاب در پایان نامه های خود میبایست از روش ترجمه اصطلاحی استفاده کنند.
هر ترجمهای که از زبانی به زبانی دیگر صورت میگیرد، هدفی خاص را دنبال میکند. به طور کلی نیاز به ترجمه از آن زمان آغاز شد که انسانها به علت اختلاف در زبان، فرهنگ و رفتار جوامع خود، از درک عقاید و افکار انسانهای دیگر از جوامع مختلف عاجز بودند و ترجمه، عامل از میان برداشتن موانع و پل ارتباطی جوامع گوناگون گردید.
اهم اهداف ترجمه را میتوان به شرح زیر برشمرد:
اما به طور کلی طلاب محترم میتوانند با توجه به مسایل و عواملی که آنان را به کار ترجمه ترغیب نموده و با توجه به موضوع متنی که ترجمه میکنند اهداف خاص خود را ذکر نموده و آن را در طرح تحقیق برشمارند.
هر نویسنده بر اساس هدفی که دارد از ساختارهای گرامری مختلف و اقلام واژگان گوناگون برای ایجاد تأثیرات خاص مورد نظر خود استفاده میکند که به آن سبک میگویند. منظور از سبک در واقع شیوه بیان متن زبان مبدأ است.
سبک یا شیوه بیان یک نویسنده با توجه به موضوع و مخاطب مورد نظر وی دارای ویژگیهای خاصی است به طوری که سبک یک داستان با سبک نگارش مقاله علمی متفاوت است و نویسنده بر اساس این دو عامل، شیوه خاصی را برای نگارش بر میگزیند و در طول متن خود آن را رعایت میکند.
رعایت سبک متن زبان مبدأ در ترجمه، یکی از اجبارات مترجم است و همانطور که نویسنده سبک خاصی را برگزیده و در نوشتن، موضوع و مخاطب متن خود را در نظر گرفته، مترجم نیز نمیتواند در تغییر سبک اختیاری از خود داشته باشد زیرا چنین اختیاری به قربانی کردن سبک متن زبان مبدأ خواهد انجامید.
وظیفه مترجم آن است که انگیزه نویسنده و هدف او را از انتخاب این نوع سبک به دست آورد و آنگاه این مقصود را با آگاهی از هر دو زبان مبدأ و زبان مقصد و فرهنگ آنها به گونهای اثر بخش برگرداند.
طلاب گرامی باید توجه داشته باشند که در متون دینی نیز در آغاز هر ترجمه و قبل از شروع هر کار، باید برای به دست آوردن و مشخص کردن چگونگی سبک هر متن بکوشند و عناصر آن را تحلیل کنند که یافتن و رعایت سبک در ترجمه، خود مستلزم نوعی شناخت زبان است که از آگاهی و وقوف بر ظرایف آن زبان نشأت میگیرد.
در تعیین سبک، دو عامل در دسترس مترجم قرار دارد که باید به آنها توجه کند:
1- واژههای به کار رفته در متن 2- طرز قرار گرفتن آنها در کنار یکدیگر
ذکر این نکته حائز اهمیت است که در انتقال سبک نویسنده در ترجمه متن، آنچه باید مد نظر قرار گیرد، نوع مخاطب است، یعنی در عین حال که رعایت سبک نویسنده از الزامات یک ترجمه است اما مترجم میتواند برای انتقال آن از دو شیوه بهره گیرد: تقلید و جایگزینی.
جایگزینی به معنای یافتن سبکی مشابه در زبان و ادبیات مقصد است و تقلید صرفاً تکرار ابزار صوری سبک اصلی است . اینکه مترجم از این دو طریق کدام را انتخاب کند بیشتر به نوع مخاطب بستگی دارد.
ممکن است مخاطب ویژگی سبک اصلی را درک نکند مگر اینکه تغییراتی در ترجمه به لحاظ سبک آن به وجود آید. ولی گاهی نیز خواننده به شکل سبک اصلی علاقهمند است و یا قادر به درک آن میباشد، که در این صورت سبک متن اصلی حفظ میشود.
متونی که برای ترجمه انتخاب میشوند باید دارای شرایط و ویژگیهایی باشند تا ترجمه اثر را معتبر و ارزنده سازند. به خصوص متونی که برای پایان نامه ترجمه میشوند.
معیارهای مورد نظر حوزههای علمیه خواهران عبارتند از:
سطح هر ترجمه بر اساس نیازسنجی مخاطبان آن تعیین میشود. خواننده هر ترجمه دارای اطلاعات، تجربه، تمایل، ذوق، توانایی و انتظاراتی است. سن معینی دارد و به قشر اجتماعی خاصی تعلق دارد و این عوامل مقتضیاتی است که باید لحاظ شود و موقعیت هر ترجمه بسته به آنهاست.
همانطور که نویسنده خوب هنگام نوشتن، مخاطبان خود را در نظر دارد، یک مترجم نیز علاوه بر آنکه باید مخاطبان متن مبدأ را در نظر بگیرد، مخاطبان مقصد را نیز باید مدنظر قرار دهد و به این نکته توجه داشته باشد که حتی اگر یک پیام را برای گروههای مختلف با یک فرهنگ مینویسد باید آن را برای افراد مختلف به گونههای متفاوت بنویسد. از همین رو اطلاع از گروهی که نویسنده اصلی برایشان نوشته و گروهی که ترجمه برایشان انجام میشود دارای اهمیت است و آنچه سطح ترجمه را متفاوت میسازد میزان اطلاعات عمومی و سطح تحصیلات مخاطبان است.
از سوی دیگر نباید فراموش کرد که مترجم نیز باید در زمینه متنی که میخواهد ترجمه کند اطلاعات و دانش کافی داشته باشد تا بتواند از عهده ترجمه دقیق آن متن برآید.
اینکه ترجمه انجام شده مناسب برای چه مقطع تحصیلی بوده و به عنوان کتاب درسی یا کمک درسی استفاده میشود و اینکه مخاطبان خاص داشته باشد یا قابل استفاده برای عموم باشد، با توجه به سطح ترجمه تعیین میشود که البته این عامل یکی از عوامل تعیین موارد بالاست و عواملی دیگر همچون موضوع متن ترجمه شده نیز در این امر دخیل است.
اینکه ترجمه متنی به عنوان پژوهش در یکی از سطوح حوزوی مورد پذیرش واقع شود، مستلزم این است که علاوه بر ترجمه متن با شرایطی که ذکر شد، نقد و بررسی نیز از مطالب آن صورت گیرد.
همچنین داشتن مقدمهای تحلیلی در ابتدای مباحث که شامل معرفی تألیف و مؤلف آن، ضرورت ترجمه متن و خلاصهای از کل متن کتاب است، ضروری است. چرا که خواننده هر متن نسبت به تاریخ، فرهنگ و اوضاع اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و فکری نویسنده اصلی بی اطلاع است و مترجم باید در مقام معرف و رابط میان دو متن، از خود ابتکار عمل نشان داده و به معرفی مؤلف و تألیف او بپردازد و چشم اندازی از ضرورت ترجمه اثر او را برای خواننده در زبان مقصد با توجه به شرایط علمی حاکم بر آن جامعه ترسیم نماید تا خواننده دیدی بازتر و نگاهی عمیقتر به متن داشته باشد.
از این رو ساختار علمی پایان نامه در قالب ترجمه باید به شکل ذیل باشد:
برخی از نکاتی که در ترجمه متون عربی با رویکرد دینی لازم است رعایت شود:
