با توجه به پیشرفت های اخیر در علم و فناوری، بشر توانسته است در زمان بسیار کوتاهی به یافته ها و نتایج با ارزشی در زمینه موضوعات مختلف دست یابد و آن را برای مطالعه سایر محققین جهان در قالب مقاله به چاپ برساند. پیشرفت بشر وابسته به سطح علمی دانشگاه ها و ارائه آموزش های کافی از سوی اساتید دانشگاهی دارد. بخصوص در تحصیلات تکمیلی، دانشجو بایستی نحوه تحقیق و پژوهش را به خوبی بیاموزد تا بتواند با انتخاب یک موضوع پژوهشی، کار پایان نامه خود را انجام دهد. دانشگاه ها با ارائه واحد پایان نامه، این امکان را برای دانشجو فراهم می کنند تا دانشجو با توجه به دانش و مهارت خود ، یک کار علمی را در زمینه یک موضوع خاص انجام دهد. بسته به رشته تحصیلی هر داشجو، پروسه انجام پایان نامه متفاوت خواهد بود. دانشجویان در واحد پایان‌نامه با راهنمایی استاد خود به بررسی یک موضوع علمی می پردازند. در پایان، حاصل نتایج خود را در قالب پایان نامه ارائه می دهند و بعد از دفاع از آن در حضور داوران متخصص در رشته تحصیلی دانشجو، فارغ اتحصیل شده و می توانند مدرک خود را دریافت نمایند.
دو نوع نظام آموزشی در مقطع ارشد و دکتری در دانشگاه های ایران وجود دارد که تحت عنوان نظام آموزش محور و نظام پژوهش محور می باشد. تحصیل در شیوه آموزش محور با محوریت آموزش بوده و شامل گذراندن واحدهای درسی می باشد. در این روش آموزشی هیچ واحد پایان نامه به دانشجو عرضه نمی شود و تحقیق خود را در قالب سمینار در حداقل دو و حداکثر ۴ واحد سمینار، عرضه می کنند. در سایر موارد عیناً مطابق آئین‌نامه آموزشی دوره کارشناسی ارشد ناپیوسته است. لازم به ذکر است که فارغ‌التحصیلان این دوره هیچ مانعی برای ادامه تحصیل در دوره دکتری ندارند. اما در شیوه پژوهش محور دانشجو تعداد محدودی واحد نظری را پاس کرده و تحصیلات وی بیشتر حول پژوهش و ارائه یک دستاورد جدید یا فناوری جدید و ثبت اختراع می باشد. تعداد واحدهای درسی در این شیوه ۶ تا ۱۰ واحد است و دانشجو می‌تواند هم‌زمان با واحدهای آموزشی، واحدهای پژوهشی خود را انتخاب کند. در نظام آموزشی پژوهش محور پایان نامه مهمترین تحقیق علمی محسوب می گردد که در دوره ی تحصیلات تکمیلی ارائه پایان نامه حائز اهمیتی دو چندان می شود.
اما با توجه به اهمیت پایان نامه در مصاحبه دکتری و نقش مهمی که در افزایش امتیازات پژوهشی دانشجو از طریق استخراج مقاله پژوهشی از آن دارد، معمولا دانشجویانی که قصد ادامه تحصیل در مقطع دکتری را دارند بهتر است شیوه آموزشی پژوهش محور را انتخاب نمایند.
نکات مهم در خصوص پایان نامه
- پایان نامه بعنوان یک جزء مهم از دوران تحصیلات تکمیلی نظام پژوهش محور می باشد. دلیل اهمیت پایان نامه در آینده تحصیلی دانشجو، به خاطر این است که اولا دانشجو با نحوه تحقیق و پژوهش آشنا می شود که برای تحصیلات دکتری لازم و ضروری می باشد. ثانیا، با توجه به اینکه بخش اعظم امتیازات مصاحبه دکتری، مربوط به بخش پژوهشی و چاپ مقاله پژوهشی می باشد، بنابراین داشتن پایان نامه به دانشجو این امکان را می دهد تا بتواند حداقل یک مقاله پژوهشی از آن استخراج کرده و در مجلات معتبر isi به چاپ برساند. تعداد مقالات استخراجی از پایان نامه ها بستگی به موضوع و حجم داده های آن دارد. معمولا از پایان نامه های مقطع کارشناسی ارشد حداقل یک مقاله و در صورتی که موضوع مورد بحث دارای چندین متغییر باشد و از طرفی یک موضوع جدید و مهم باشد، احتمال استخراج مقاله بیشتری از آن وجود دارد. اما در پایان نامه های مقطع دکتری به دلیل گستردگی موضوعی آنها، تعداد بیشتری مقاله حتی تا 6 مقاله هم می توان استخراج کرد.
- لازم به یادداوری است که یک پایان نامه و مقاله استخراج شده از آن زمانی می تواند ارزش و امتیاز پژوهشی خوبی را کسب نماید که اولا موضوع خوب و جدیدی داشته باشد و ثانیا مقاله استخراج شده از آن در مجلات معتبری به چاپ برسد. اهمیت مجلات علمی برای داوران مصاحبه کننده بسیار زیاد است. علت این امر به دلیل وجود مجلات نامعتبر و جعلی می باشد که فاقد ارزش و امتیاز پژوهشی هستند. دانشجویان و محققانی که آشنایی خوبی با مجلات ندارند ممکن است بدون آگاهی، مجله ای را برای چاپ مقاله خود انتخاب نمایند که جز مجلات جعلی بوده و در نتیجه هیچ امتیاز پژوهشی به آنها تعلق نمیگیرد.
- اهمیت موضوع پایان نامه از این لحاظ زیاد است که داوران مصاحبه کننده و داوران مجلات علمی به نوین و ناب بودن موضوع مقاله اهمیت می دهند، اگر موضوع انتخابی پایان نامه و مقاله شما خوب و جالب باشد، به سراغ مطالعه آن می روند. بنابراین در ابتدای کار پایان نامه خود بایستی طوری کارهای خود را ( چه انتخاب موضوع پایان نامه و چه نگارش آن) برنامه ریزی نمایید که تمامی بخش های پایان نامه را بدون هیچ ایرادی نگارش کرده و در نهایت مقاله ای که از آن استخراج می کنید یک مقاله خوب و قابل قبول برای مجلات علمی باشد. موضوع پایان نامه در پایان ترم دوم یا ابتدای ترم سوم انتخاب نمایید تا بتوانید در پایان ترم چهارم از پایان نامه خود دفاع نمایید. زیرا دروس اصلی و تخصصی در این دو ترم ارائه شده و دانشجو بر اساس این دروس می تواند مباحثی را که به آنها علاقه دارد را انتخاب کرده و مطالعات خود را بر روی آنها آغاز نماید. هرچه مطالعات شما بیشتر باشد، انتخاب شما در مورد موضوع پایان نامه بهتر خواهد بود. بنابراین تا می توانید مقالات به روز را مطالعه نمایید و هرگز در انتخاب موضوع پایان نامه عجله نکنید.
- داوران جلسه دفاع با مطالعه پایان نامه شما از میزان تسلط شما نسبت به موضوع و میزان آشنایی شما با اصول روش تحقیق Research methodology، اصول طراحی مساله Research questions، پیدا کردن گپ های تحقیقاتی Research gap) و اصول منبع یابی Referencing آگاه می شوند و با در نظر گرفتن تمامی این موارد، نمره لازم را برای پایان نامه شما در نظر میگیرند. نحوه ارائه شما در جلسه دفاع پایان نامه نیز بسیار مهم است. در واقع یک پایان نامه منعکس کننده مهارت های علمی، تحقیقاتی و مطالعاتی یک دانشجو در دوران تحصیلات دانشگاهی می باشد.
- علاوه بر موارد مهارتی گفته شده در خصوص پایان نامه، لازم است تا اصول و ساختار نگارشی یک پایان نامه نیز به درستی انجام گیرد. بیش از 90 درصد پایان نامه های بررسی شده توسط داوران دارای ایرادات نگارشی هستند. برخی از دانشجویان بدون توجه به دستورالعمل نگارشی پایان نامه دانشگاه محل تحصیل خود اقدام به نگارش پایان نامه می کنند که در برخی از این نوع پایان نامه ها یا فصل بندی پایان نامه ایراد دارد یا صفحه بندی و شماره گذاری صفحات و در تعداد بسیار زیادی ایرادات نگارشی. در نتیجه قبل از اقدام به نگارش پایان نامه، حتما دستورالعمل نگارشی ارائه شده از سوی دانشگاه را مطالعه نمایید و اگر دسترسی به آن را ندارید به کتابخانه دانشگاه مراجعه کرده و سبک نگارشی پایان نامه های هم رشته های خود را ملاحظه نمایید.
- مورد دیگری که در بیشتر پایان نامه ها مشاهده می شود، ایرادات رفرنس دهی می باشد که علت آن عدم آشنایی با نرم افزارهای رفرنس دهی خودکار و استفاده از روش رفرنس نویسی دستی می باشد. با توجه به اهمیت زیادی که رفرنس ها در پایان نامه و مقالات دارند، بایستی بدون هیچ ایرادی انجام گیرد. بنابراین برای جلوگیری از رخداد خطا در رفرنس دهی، بهتر است از نرم افزار endnote استفاده شود (برای آشنایی با این روش، مطلب " آموزش رفرنس دهی با endnote" را مطالعه نمایید). تمامی این موارد و اصلاحات توسط داور در پایان نامه دانشجو یادداشت می شود تا قبل از تحویل پایان نامه به دانشگاه، ایرادات را رفع نماید.
پایان نامه خوب، نشان دهنده دانش آموخته با سواد است. پایان نامه خوب، با ایده پردازی خلاقانه حاصل می شود و به موضوع نوآورانه ختم می گردد. پایان نامه مناسب منابع خوب و معتبر دارد، مرور منابع مشخص و واضح داشته و خواننده را در فرآیند کار قرار می دهد. تز خوب، سوالات تحقیق مناسب دارد و با روش تحقیق کاربردی تلاش می کند تا یافته های خوبی را در اختیار محققان آینده در راستای موضوع پایان نامه قرار دهد. برای نگارش پایان نامه خوب، نگاه چند بعدی، مطالعه پایان نامه های مختلف و مشورت از اساتید دانشگاه به خصوص فارغ التحصیلان دانشگاهی توصیه می شود.
