علائم و نشانه گذاری ها برای درک بهتر مفهوم جمله و جلوگیری از برداشت اشتباه از جمله و هرگونه ابهام بکار می روند.
گاهی ممکن است یک جمله در یک نوشته توسط دو نفر با آهنگ ها و لحن های مختلفی خوانده شود، در نتیجه معنای متفاوتی از آنها برداشت شود. از این رو با توجه به اینکه در هنگام صحبت کردن، آهنگ و لحن کلام، مقصود اصلی سخن را می رساند، در نوشته ها نیز استفاده از علائم نگارشی مثل نقطه، ویرگول، کاما، پرانتز و... این نقش را بر عهده داشته و به خواننده در درک درست و صحیح متن نوشتاری کمک می کنند. استفاده از این علائم در نوشته هایی چون مقالات علمی و کتاب ها، بستگی به لحن کلام و سبک نویسنده دارد. اما گاهی لازم است تا این علائم از یکسری اصول و قواعد خاصی پیروی نمایند که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
علامت ويرگول در جملات طولانی به منظور مکث کوتاه خواننده برای درک آنچه خوانده و آمادگی برای خواندن ادامه جمله را دارد. کاربرد ویرگول به نوع متن و نوع مخاطب بستگی دارد و به خواننده کمک می کند تا متن یا جمله را درست و روان بخواند. مواردی که استفاده از ویرگول در آنها لازم و ضروری می باشد، شامل:
الف) در بين دو كلمه كه احتمال چسبیده خوانده آنها وجود دارد. مثل : امام، امت اسلام را زنده كرد.
ب) استفاده در دو طرف عطف بيان و بدل. مثل : شريعتمداری، مدير مسؤل روزنامه كيهان، درباره مسائل جاری گفت ...
ج) زمانی که چند كلمه يا گروه پشت سر هم استفاده می شود و از نظر دستوری دارای يك نقش هستند، از ويرگول استفاده می شود و دو واحد آخری با « و» به هم عطف میي شوند. مثل : مردیي مؤدب، فروتن، مهربان و نيكوكار بود.
د) زمانی که دو جمله غير مستقل و وابسته پشت سر هم بکار برود. مثل : پيش مردم ظاهربين، دانشمند واقعي كسی است كه...
ر) براي جدا كردن اجزاي آدرس ها. مثل : تهران، میدان ونک، روبروي مرکز خرید بوستان، مؤسسه پژوهشی دانش
ص) بعد از كلمه ها و عبارت هاي ربطی. مثل: با اين همه، به هر حال و... و قيدی، مانند: اولاً، ثانيا، بلی، خير و...
نقطه ويرگول براي مكث هاي طولاني تر در بین دو جمله وابسته به هم استفاده می شود و حد فاصل بين ويرگول و نقطه است، اما به نقطه نزديكتر است. موارد كاربرد آن :
الف) قبل از كلمه ها و عبارت های توضيحی مانند: (مثلاً، يعني، اما و... ) اگر به مفهوم جمله قبل برگردد. مثل : شيخ الرئيس گفته است « از گاو می ترسم؛ براي اينكه گاو شاخ دارد و عقل ندارد»؛ یعنی اينكه از قدرتمند كم عقل بايد گريخت.
ب) اجزای وابسته به يك موضوع كلّی، هرگاه به صورت جمله هاي متعدد ظاهرا مستقل بيان شود: فراق، كوه را هامون كند؛ هامون را جيحون كند؛ جيحون را پرخون كند؛ پس با اين دل ضعيف چون كند؟
ج) هرگاه در بين اجزای قسمت های مختلف يك جمله، ويرگول های متعدد به كار رفته باشد، نقطه ويرگول براي جدا كردن مجموعه آن قسمت ها از يكديگر به كار می رود: محمد، احمد، حسن؛ علي و محمود را زدند.
د) هرگاه موضوع يك جمله كامل، فهرست وار دسته بندی شده باشد، پس از پايان هر دسته، نقطه ويرگول، و در آخرين دسته، نقطه می آيد؛ مانند: ساختمان واژه های فارسی، چند صورت است:
نقطه در هر جای متن بیاید، نشانه مکث کامل است. معمولا در انتهای جملات خبری و امری می آید. موارد كاربرد آن به شرح زير است:
الف) پس از توضيحات پاورقي ها، جدول ها، نمودارها.
ب) در پايان جمله و پس از ذكر مشخصات منابع كه در متن استناد شده است؛ مانند: (مطهري، 1377 ، ص 25).
ج) براي مشخص كردن حرف های اختصاری، لازم است پس از هر حرف (به جز حرف آخر) نقطه گذاشته شود؛ مانند: ه.ق (هجري قمري)، ق.م (قبل از ميلاد).
دو نقطه علامت توضيح است و به جاي استفاده از کلمات و عبارت های توضیحی (نظير، مانند، مثل، ازقبيل و... ) به كار مي رود.
الف) آنچه بعد از دو نقطه آمده و توضيح مثالِ قبل است؛ مانند: تنها ره سعادت: ايمان، جهاد، شهادت.
ب) قبل از نقل قول ها: او در كتاب خود گفته است : « ... شما بوديد كه رفتيد».
ج) براي جداكردن رقم هاي جزئي از كلي نيز از دو نقطه استفاده می كنند (در متن های فارسی رقم كلی در سمت راست و رقم جزئي در سمت چپ مي آيد)، مثلاً جلد پنجم صفحه شصت و دو، را به صورت «5: 62» نشان می دهند.
د) گذاشتن دو نقطه پس از عنوان هاي كتاب، مقاله، عنوان اصلي، فرعي و امثال آن لازم نيست.
متداول ترین کاربرد علامت سوال در انتهای جملات پرسشی می باشد. موارد ديگر استفاده از علامت سؤال :
الف) پس از جمله هاي استفهام انكاری: چه كسی مي داند چه خواهد شد؟
ب) بعد از كلمه ها يا عبارت هايی كه به جای جمله پرسشی بيايند: كدام بهتر است: علم يا ثروت؟
ج) براي بيان مفهوم ترديد يا استهزا اين علامت در داخل پرانتز (؟) استفاده مي گردد: آقاي محمدي استاد نمونه دانشگاه تهران (؟) به مشهد رفته است.
د) هرگاه چند جمله سؤالی پشت سر هم قرار گيرند، معمولاً در پايان تك تك آنها نشانه پرسش می آيد: هيچ معلوم نيست از كجا آمده اند؟ چه آورده اند؟ به كجا می روند؟
ر) اگر در ضمن جلمه خبری، جمل های پرسشی نقل شود، بايد جمله پرسشی حتما در داخل گيومه قرار گيرد: طفيلی را پرسيدند « اشتها داری؟ »؛ گفت: منِ بيچاره، در جهان همين متاع دارم.
نشانه ای است كه برای « مشخص كردن ». موارد استفاده آن :
الف) هرگاه عين عبارت نويسنده يا گوينده ای نقل شده باشد : او پرسيد «آيا كتابخانه ملي را ديده ای؟ »
ب) هرگاه برای تأكيد يا به دليل ديگر خواسته شود كلمه يا عبارتی در متن مشخص و متمايز شود مانند: گفتم « كتاب » را بياور.
ج) آوردن عنوان مقاله ها، سخنرانی ها، فصل ها، مجله ها، اشخاص، كتاب ها و... در متن- جايی كه در چاپ حروف كج (ايرانيك) به كار نرفته - در داخل گيومه می آيد.
براي جدا كردن توضيح های نسبتا اضافي به كار مي رود؛ توضيح هايی از قبيل:
الف) عبارت های تكميل كننده و توضيح دهنده : امامان معصوم (ع) احكام دينی را گاهي از راه الهام (نه وحي كه خاص پيغمبر است) می گرفتند.
ب) معنای لغت ها و كلمه ها: جلد پنجم و ششم فرهنگ معين به اعلام (اسم هاي خاص) اختصاص دارد.
ج) تاريخ ها: صائب (986-1081 ه ق) از برجسته ترين شاعران سبك هندی است.
د) ذكر مثال ها: روش های تحقيق به كار گرفته شده (مثل پيمايشی) در متن ...
ر) ارجاع ها و ذكر منابع در متن: (جوادي عاملي، 1377 ، ص 54)
س) براي آوردن علايم اختصاری در متن: (ق.م)؛ (ره)
نشانه جداسازي است و بيشتر در دو طرف جمله يا عبارت معترضه مي آيد تا آن را از متن اصلي جمله جدا كند، خط فاصله در جداكردن، از ويرگول قوي تر و از پرانتز ضعيف تر است؛ به اين معني كه خواننده حتما مطلب بين دو ويرگول را بايد بخواند، ولي مطلب دو خط فاصله را مي تواند نخواند. تفاوت آن با پرانتز در اين است كه عبارت بين دو خط فاصله، جزء جمله به شمار می رود و در روال طبيعی جمله مي توانيم آن را بخوانيم، ولي عبارت داخل پرانتز، توضيحي زايد بر متن است و ممكن است از نظر ترتيب كلمات به گونه ای نباشد كه بتوانيم آن را بخوانيم : نهضت بيداری مسلمان ها در بسياری از كشورهای اسلامی - برخلاف آنچه كه تصور و تبليغ می شود- فرزند انقلاب نيست، برادر آن است.
الف) در آغاز بندهای كوتاه فرعی كه بدون شماره گذاری يا دسته بندی عددی و حرفي بعد از دو نقطه قرار می گيرند:
كارمند خوب كسي است كه:
- اهداف كارش را بداند؛
- نيازهايش را بشناسد و . . .
ب) براي پيوند دادن يك تركيب دو وجهي: فرهنگ ايراني - اسلامي؛ قطار تهران - مشهد
ج) به معني « تا » در بين دو عدد ساعت : ساعت 8 - 9 درس دارم.
