برای چاپ یک کتاب بایستی مراحل اجرایی و اداری آن طی شود تا اجازه چاپ کتاب صادر شود.
چاپ کتاب یکی از فرایندهای نسبتا طولانی می باشد که علاوه بر مراحل آماده سازی کتاب برای چاپ، نیاز به طی کردن مراحل اداری برای اخذ مجوزهای لازم برای چاپ آن می باشد. برای به چاپ رساندن یک کتاب، ابتدا باید کار نگارش آن را تکمیل کرد. برای این منظور قبل از شروع نگارش کتاب، بایستی هدف خود را از نگارش کتاب مشخص نمایید. آیا قصد دارید یک کتاب تالیفی در یک موضوع خاص بنویسید و یا قصد ترجمه یک کتاب لاتین در رشته تحصیلی خود را دارید؟ زیرا این دو نوع کتاب با یکدیگر متفاوت هستند. در نگارش کتاب های ترجمه علاوه بر دانستن اصول نگارشی کتاب، بایستی تسلط کافی به زبان انگلیسی داشته باشید. اما در نگارش کتاب های تالیفی بیشتر نیاز به جمع آوری اطلاعات در خصوص موضوعات مشخص و نگارش آن به قلم خود نویسنده می باشد. در این نوع کتاب ها نویسنده بایستی از خلاقیت بالایی در نگارش جملات کتاب و برقراری ارتباط درست و منطقی بین بخش های مختلف کتاب داشته باشد.
بعد از اتمام نگارش کتاب، قبل از ارسال کتاب برای چاپ، لازم است تا مجوزهای لازم برای انتشار کتاب از اداره فرهنگ و ارشاد اخذ شود. در ابتدا برای کتاب شماره شابکی که شماره ای ۱۳ رقمی است از خانه کتاب دریافت می شود. سپس متن کتاب را به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ارجاع داده ، تا فیپای کتاب صادر شود و بعد از صدور فیپا جهت دریافت مجوز کتاب به وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی ارسال می گردد. البته ناگفته نماند که زمان صدور مجوز با توجه به موضوع کتاب تعیین می شود بطور مثال برای کتابهای دانشگاهی معمولا تا ۴۸ ساعته صادر می شوند. و در نهایت بعد از اینکه کتاب به چاپ رسید چند نسخه از کتاب جهت اعلام وصول در اختیار وزارت ارشاد قرار می گیرد.
بعد از اخذ مجوز کتاب و آماده شدن متن و جلد کتاب ، به ترتیب عملیات زیر جهت انتشار کتاب صورت می گیرد:
مراحل زیر روند چاپ کتاب در انتشارات های مختلف را نشان داده است که از امضای قرارداد شروع و به تجدید چاپ و کارهای دیگر ختم می شود.
تایپ متن کتاب کمی متفاوت از تایپ متنون معمولی می باشد. رعایت برخی نکات در تایپ کلمات در متن کتاب الزامی است. بنابراین بهتر است تایپ کتاب توسط فردی انجام گیرد که آشنایی کامل به این اصول را دارد. بعد از اتمام تایپ متن کتاب و ویرایش نهایی آن، کتاب برای صفحه آرایی ارسال می شود. در صفحه آرایی، اندازه صفحات کتاب تعیین می شود و متناسب با آن، جایگاه تصاویر کتاب و نمودارها و سایر موارد مشخص می گردد. همچنین اندازه قلم متن و نوع فونت کتاب مشخص می شود. صفحات شماره گذاری شده و در نهایت فهرست بندی کتاب انجام میگیرد. سایز کتاب سلیقه ای می باشد و توسط نویسنده انتخاب می شود. سایزهای مختلفی که برای چاپ کتاب استفاده می شوند شامل:
معمولا اکثر کتابهای شعر در سایز رقعی چاپ می شوند یعنی همان اندازه کاغذ A5 و کتابهای علمی در سایز وزیری کمی بزرگتر از رقعی چاپ می شوند. اما با یان وجود بازهم سلیقه شخصی نویسنده در انتخاب سایز کتاب در نظر گرفته می شود.
برجسته ترین شاخص یک کتاب، که نقش تعیین کننده ای در انتخاب آن توسط خواننگان دارد، عنوان ان است. عنوان کتاب بایستی به گونه ای انتخاب شود که خواننده با دیدن آن به موضوع کتاب پر ببرد. برای بسیاری از نویسندگان پیش امده است که متن کتاب خود را نوشته و به پایان رسانده اند اما نتوانسته اند عنوان مناسبی برای آن پیدا نمایند. گاهی نیز مشاده شده است که عنوان کتاب هیچ تناسبی با موضوع کتاب ندارد. در نتیجه انتخاب عنوان یکی از مهم ترین بخش های نگارش کتاب می باشد.
یکی ار نکاتی که در انتخاب عنوان کتاب باید به آن توجه کرد، اندازه عنوان است. عنوان کتاب نباید طویل باشد. سعی کنید برای عنوان کتاب از عناوین 2 تا 3 کلمه ای استفاده نمایید. بخصوص اگر قصد تبدیل پایان نامه به کتاب را دارید، نیازی نیست که عنوان کتاب نیز همان عنوان پایان نامه باشد. زیرا عناوین پایان نامه ها معمولا بلند و طولانی هستند و برای عنوان کتاب مناسب نیستند. سعی کنید آن را کوتاه تر کرده و از کلمات کلیدی آن برای عنوان کتاب استفاده نمایید.
طراحی چلد کتاب از اهمیت به سزایی برخوردار است، لذا لازم است مولف وطراح انتشارات در این مرحله با هم تبدل نظر بیشتری کنند. مولف می بایست در چند سطر کتاب را در پشت جلد به مخاطب معرفی کند. (فروش کتابی با طرح جلد گیرا و محتوای ضعیف از کتابی با محتوای قوی و طرح جلد ضعیف بیشتر بوده). نظرات و ایده های خود را به ناشر و طراح جلد کتاب بگویید تا بصورت ترکیبی از افکار شما و موضوع کتاب یک طرح خوب برای کتاب شما طراحی نماید.
جلد کتاب مهمترین قسمت یک کتاب می باشد. شما وقتی با یک فردی روبرو می شوید، بدون انکه شناختی از وی داشته باشید، از ظاهر او در مورد برقراری ارتباط با او تصمیم میگیرید. اگه ظاهرش نامرتب و ژولیده باشد شاید اصلا به او نزدیک هم نشوید. کتاب هم دقیقا همین طور هست. یک جلد خوب میتواند محتوا را پوشش دهد و یک جلد نامناسب میتولند محتوای خوب کتاب را بد نشان دهد.
نوع هدف شما از نگارش کتاب نیز در طراحی جلد کتاب مهم می باشد. اگر هدفتان از نگارش یک کتاب در حوزه دانشگاهی، فروش بالا در بازار است بایستی نوع طراحی جلد کتاب را به گونه ای دیگر انجام دهید.
شابک یک شماره 13 رقمی می باشد که از خانه کتاب دریافت می شود. به طور معمول ناشران شماره شابک را به صورت گروهی از خانه کتاب دریافت می کنند. به این ترتیب برای هر کتاب رسیده یکی از شماره های شابک دریافتی را اختصاص می دهند و پس از تکمیل فرم شابک (جدولی که برابر هر شماره شابک نام کتاب چاپ شده قرار گرفته است) را به انضمام کتاب های چاپ شده به شابک ارائه می نمایند. اما برخی از ناشران که مجوز نشر ندارند، به صورت موردی از خانه کتاب، شماره شابک را دریافت و در کتاب درج می نمایند. این ناشران نیز بعد از چاپ کتاب، باید ۵ نمونه از کتاب را به خانه کتاب تحویل دهند.
کسانی که خودشان میخواهند کتابشان را چاپ کنند، باید خودشان شماره شابک برای کتابشان دریافت کنند. در واقع خودشان ناشر کتابشان میشوند که به این حالت ناشر مولف میگویند. از نظر زمانی معمولا شابک یک روزه دریافت می شود.
بعد از درج شماره شابک در شناسنامه کتاب، پرینت کتاب (صفحه آرایی شده) به همراه سی دی و فرم تکمیل شده درخواست فهرست نویسی به کتابخانه ملی تحویل داده می شود. به طور متوسط فیپا یک هفته تا ۱۰ روز بعد از ارائه به متقاضی تحویل داده می شود. متقاضی باید همه اطلاعات فیپای دریافتی را در صفحات اولیه کتاب (جایی که برای شناسنامه در نظر گرفته شده است) درج کند. البته در انتشارات خودشان فیپا را وارد میکنند و کتاب را در اختیار نویسنده میگذارند تا یکبار دیگر کتاب را چک کند تا مشکلی از نظر نگارشی و صفحه ارایی و … نداشته باشد چون بعد از این مرحله کتاب برای اخذ مجوز به ارشاد فرستاده میشود.
وقتی فیپای کتاب از سوی کتابخانه ملی صادر میشود، ناشر آن را در داخل کتاب صفحه آرایی شده قرار میدهد و برای نویسنده ارسال می‌کند تا یکبار دیگر کتاب را چک کند و هر مشکلی از نظر نگارشی و صفحه آرایی دارد برطرف کند. چون بعد از این مرحله کتاب برای ارشاد فرستاده میشه و دیگر امکان دستکاری محتوای کتاب وجود ندارد و کتاب باید به همان صورتی که برای ارشاد فرستاده شده به همان صورت هم به چاپ رسیده و به ارشاد تحویل داه شود.
سی دی کتاب، نسخه پرینت کتاب (که اطلاعات فیپا در آن قید شده) به همراه پرینت جلد برای گرفتن مجوز به اداره کتاب وزارت ارشاد تحویل داده می شود. بسته به موضوع کتاب، پس از یک هفته تا ۲ ماه بعد از تحویل، مجوز کتاب در اختیار متقاضی قرار می گیرد. گاهی اوقات مواردی در کتاب جهت اصلاح به اطلاع متقاضی می رسد و پس از درج یا حذف تغییرات مجوز کتاب صادر می شود.
کتابهای علمی در دو روز مجوز می گیرند ولی کتابهای شعر و رمان شاید یک ماه طول بکشد تا مجوز بگیرند و اکثرا اصلاحیه می خورند یعنی باید بعضی قسمت ها را یا عوض کنید یا حذف کنید. سعی کنید کتابتان هیچ موردی از نظر سیاسی و اخلاقی نداشته باشد؛ چون خودتان ضرر میکنید. با توجه به اینکه ناشر از شما ابتدای کار هزینه ای به عنوان بیعانه میگیرد و اگر کتابتان رد شود آن هزینه به شما عودت داده نمیشود، چون ناشر به همان میزان برای شما کار انجام داده است. مثلا اگر صد هزار تومان اول کار از شما بیعانه گرفته باشد همان هزینه ی گرفتن فیپا ، صفحه ارایی و انجام کارهای اداری است که برایتان تا مرحله مجوز انجام داده است.
کتاب پس از صدور مجوز چاپ وارد مراحل چاپ میشود. روشهای مختلفی برای چاپ کتاب وجود دارد.
چنانچه بخواهید کتاب خود را بصورت افست و در تیراژ بالای 100 جلد چاپ کنید، لازم است از متن و جلد کتاب زینکی را تهیه کنید. منظور از زینک، ورقی فلزی، پلاستیکی یا کاغذی با ابعاد مشخص است که در لیتوگرافی طرح مورد نظر برای چاپ را روی آن کپی میکنند. اما اگر کتاب بصورت دیجیتالی چاپ شود نیازی به تهیه زینک ندارد.
پس از تهیه زینک در لیتوگرافی، کتاب جهت چاپ، به چاپخانه ارسال می شود. تیراژ و صفحات و سایر موارد آمده در شناسنامه باید با دقت مورد نظر قرار گیرد. گاهی اطلاعاتی از فیپا یا شناسنامه در چاپ حذف می شوند که بعد از مطابقت ارشاد، ناشر موظف است اطلاعات حذف شده را در کتاب درج نماید.
در این مرحله جهت جلوگیری از خط وخش معمولا روی جلد یک پوششی از سلفون ویا مواد شمیایی بصورت مات یا براق می کشند که برای محافظت از جلد کتاب بسیار مثمره ثمر می باشد. البته بعضی افراد دوست دارند جلد کتابشان مات باشد و نیازی به سلفون ندارند.
صحافی مرحله پایانی و آماده سازی کتاب می باشد که در آن پس از عمل تا و ترتیب فرم های چاپ شده متن کتاب به وسیله چسب سرد و یا گرم به جلد وصل می شود (البته روش های متنوع و متعددی در صحافی وجود دارد). برای کتابهای معمولی بهتر است از چسب کرم استفاده شود، صحافی کتاب باید با دقت و بدون عجله انجام گیرد.
پس از چاپ کتاب، ناشر ۴ نسخه از کتاب چاپ شده را جهت دریافت اعلام وصول به ارشاد تحویل می دهد. با دریافت اعلام وصول پروسه اداری چاپ یک کتاب پایان می پذیرد. این قسمت خیلی مهم است چون اگر کتابی اعلام وصول نشود یعنی چاپ نشده و هیچ ارزشی برای شما ندارد، چون کتابتان در کتابخانه ملی و ارشاد ثبت نشده است . این در حالی است که شما فکر می کنید کتابتان چاپ شده است چون نسخه چاپی ان در دست شما هست برای اینکه مطمئن شوید کتابتان اعلام وصول شده است شش ماه پس از چاپ کتابتان یا نهایتا یکسال پس از چاپ کتابتان به سایت کتابخانه ملی بروید و اسم کتابتان را سرچ کنید در قسمت فهرست برگه به وضعیت فهرست نویسی نگاه کنید اگر فیپا (فهرست نویسی پیش از انتشار) به فاپا (فهرست نویسی پس از انتشار) تبدیل شده بود مطمئن شوید کتابتان اعلام وصول شده است.
اگر ناشر بخواهد کتابی را تجدید چاپ کند، در صورتی که در کتاب تغییراتی اعمال نشده باشد، مجوز چاپ بدون سیر مراحل فوق و تنها با گرفتن مجوز ارشاد (که سریعا به متقاضی تحویل می شود) انجام می شود. اما اگر ناشر قصد اعمال تغییرات محتوایی در متن کتاب داشته باشد، باید همه مراحل بالا را پشت سر بگذارد. اما با این تفاوت که هزینه چاپ مجدد کتاب بسیار پایین تر از قبل بوده و دیگر نیازی به پرداخت هزینه مجوز صفحه ارایی طرح جلد و ... رو نخواهید داد.
