ایمپکت فاکتور (Impact Factor) یک مجله، معیاری است برای نشان دادن میانگین سالانه تعداد ارجاعات به مقالاتی که در آن مجله منتشر شده اند.
مجلات و نشریات علمی مختلفی در جهان وجود دارند که بر اساس معیارهای مختلفی مورد ارزیابی قرار گرفته و در گروه های مختلف دسته بندی شده اند. مجلات منتشر شده در جهان در 4 گروه کلی به نام های مجلات isi, isc, scopus و pubmed قرار میگیرند. در این میان معیارهای سنجش مجلات هر کدام از این گروه ها با یکدیگر متفاوت می باشد. در میان این مجلات، نشریات isi از اهمیت بالایی برخوردارند و سالانه بر اساس معیارهای مشخصی سنجیده شده و بر اساس امتیازاتی که کسب می کنند در دو گروه مجلات ایمپکت دار و بدون ایمپکت قرار میگیرند. مجلات ایمپکت دار معتبرترین و بهترین مجلات علمی هستند که بیشترین امتیاز را در ارزیابی مجلات isi کسب کرده اند و تحت عنوان مجلات jcr نامیده می شوند.
ایمپکت فاکتور (Impact Factor) یک مجله، معیاری است برای نشان دادن میانگین سالانه تعداد ارجاعات به مقالاتی که در آن مجله منتشر شده اند. ایمپکت فاکتور اهمیت یک مجله را در زمینه فعالیت خود نشان می دهد. هر چه مقدار این ایمپکت بالا باشد، ارزش علمی مقاله بیشتر می شود. در مقابل احتمال پذیرش و چاپ مقاله در این مجلات سخت خواهد بود. زیرا داوران این مجلات کاملا تخصصی عمل کرده و تنها مقالاتی را پذیرش می کنند که دارای موضوع بسیار ناب و جذابی بوده و محتوای قوی داشته باشند.
ایمپکت فاکتور توسط یوژن گارفیلد، بنیانگذار مؤسسه Scientific Information اختراع شد و از سال ۱۹۷۵ تاکنون هر ساله برای مجلات معتبر علمی محاسبه و ارائه میشود.
ایمپکت فاکتور بصورت سالانه برای یک مجله محاسبه می شود و شامل تعداد ارجاعات (Citations) انجام شده در آن سال، به مقالات منتشر شده در آن مجله در طول دو سال گذشته، تقسیم بر مجموع تعداد مقالات منتشر شده در آن ژورنال در طی دو سال گذشته است. به عبارتی ایمپکت فاکتور یک مجله در سال x برابر است با مجموع ارجاعات انجام شده در سال x، به مقالات منتشر شده‌ی مجله در سال های x-1 و x-2 تقسیم بر مجموع مقالات چاپ شده توسط آن مجله در سال های x-1 و x-2:
برای محاسبه مقدار ایمپکت فاکتور یک مجله لازم است تا ابتدا اطلاعات لازم در خصوص تعداد ارجاعات مجله را در سه سال اخیر داشته باشید تا طبق فرمول ارائه شده در بالا، ایمپکت فاکتور مجله را محاسبه نمایید. برای مثال ایمپکت فاکتور مجله Nature در سال 2014 بر اساس اطلاعات زیر، برابر با ۴۱/۴۵۶ می باشد.
عدد بدست آمده نشان می دهد که به طور متوسط هر یک از مقالات منتشر شده در این مجله در سالهای ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ تقریباً ۴۱ استناد (Citation) در سال ۲۰۱۴ داشته‌اند. لازم به ذکر است که ایمپکت فاکتور محاسبه شده در هر سال برای یک مجله Nature در سال 2014 سال 2015 اعلام شد. در نتیجه تا زمانی که تمام مقالات سال ۲۰۱۴ یک مجله توسط موسسه نمایه کننده پردازش نشوند امکان محاسبه ایمپکت فاکتور وجود ندارد.
مجلات جدیدی که وارد لیست مجلات jcr می شوند، پس از گذشت دو سال از نمایه شدن ایمپکت فاکتور دریافت می کنند؛ چون محاسبه ایمپکت فاکتور به مشخص بودن تعداد مقالات دو سال و تعداد ارجاعات به آن مقالات نیاز دارد.
انتقادات زیادی به نحوه استفاده از ضرایب تأثیر وارده شده است. به عنوان یک نمونه، ممکن است مقادیر ایمپکت فاکتور، در بررسی مستقل، به شکل ثابت و بدون تغییر بازتولید نشوند و مقادیر آنها نوسان کند. همچنین مباحثات کلی‌تری در رابطه با اعتبار ایمپکت فاکتور به عنوان یک معیار نشان‌دهنده اهمیت مجلات و تأثیر سیاستهای اتخاذ شده توسط ویراستاران بر افزایش ایمپکت فاکتور مجله خود، وجود دارد. سایر انتقادات بر تأثیر ایمپکت فاکتور بر رفتار محققان، ویراستاران، و سایر افراد ذینفع در این حوزه مربوط است.
دو فاکتور ارزیابی ایمپکت فاکتور و تحلیل ارجاعات (citation analysis) می توانند تحت تأثیر عواملی که وابسته به زمینه‌ی پژوهشی هستند، قرار گیرند. زیرا با توجه به اینکه در برخی از حوزه های علمی نسبت به سایر حوزه ها تعداد مقالات بیشتری در سال منتشر می شودبه همین دلیل ممکن است نه تنها مقایسه‌های انجام شده بین رشته‌های علمی مختلف، بلکه حتی بین حوزه‌های مختلف تحقیقاتی یک رشته خاص را نیز نامعتبر سازد. برای مثال یک مجله ای که در حوزه علوم پایه مانند ریاضی فعالیت می کند قابل مقایسه با یک مجله پزشکی نیست. زیرا تعداد مقالالت پزشکی چاپ شده در سال چند برابر بیشتر از مقالات حوزه های علوم پایه مثل ریاضی می باشد. بنابراین برای مقایسه مجلات در رشته‌های مختلف نمیتوان از مقادیر ایمپکت فاکتور استفاده کرد.
با توجه به اینکه گاهی از ایمپکت فاکتور برای ارزیابی مقالات منتشر شده در یک مجله نیز استفاده می شود، در نتیجه این مقایسه باعث کاهش ارزش برخی مقالات در بعضی موضوعات میشود. بر این اساس شورای تأمین مالی آموزش عالی انگلستان اعلام کرده است که برای جلوگیری از این رخدادها، لازم است تا کیفیت محتوای تک تک مقالات مورد بررسی قرار گیرد و اعتبار مجله منتشر کننده مقاله، به تنهایی کافی نیست.
به علت آن که توزیع تعداد استنادات از نوع توزیع skewed است، استفاده از میانگین استنادات برای اندازه‌گیری تأثیر مقالات، می تواند گمراه‌کننده باشد. برای مثال حدود %۹۰ از مقدار ایمپکت فاکتور سال ۲۰۰۴ مجله Nature تنها مبتنی بر یک چهارم از انتشارات آن بوده است. بنابراین در اکثر موارد، تعداد واقعی ارجاعات به یک مقاله واحد در یک مجله، بسیار کمتر از میانگین ارجاعات انجام شده در کلیه مقالات است.
تغییرات ایمپکت فاکتور مجله Acta Crystallographica Section A در طی چند سال اخیر
گاهی تغییرات رخ داده در میزان ایمپکت فاکتور یک مجله به علت استناد بسیار بالای یک مقاله از میان کل مقالات، واقعی نمی باشد و نمی تواند معیاری برای ارزیابی ان مجله باشد. برای مثال مقاله «A short history of SHELX» که در مجله « Acta Crystallographica Section A» چاپ شده بود، بیش از ۶۶۰۰ استناد دریافت کرد و باعث شد میزان ایمپکت فاکتور مجله Acta Crystallographica Section A از ۲/۰۵۱ در سال ۲۰۰۸ به ۴۹/۹۲۶ در سال ۲۰۰۹ برسد که بیش از ضریب تأثیر مجلات نیچر (۳۱/۴۳۴) و ساینس (۲۸/۱۰۳) بود. در حالی که دومین مقاله از میزان ارجاعات دریافت شده در مجله Acta Crystallographica Section A در سال ۲۰۰۸ تنها ۲۸ استناد داشت. افزون بر این، ایمپکت فاکتور یک معیار برای سنجش مجله است و نباید از آن برای ارزیابی محققان یا مؤسسات استفاده نمود.
با توجه به اهمیتی که ایمپکت فاکتور برای بسیاری از مجلات دارد، موجب شده است تا سردبیران مجلات jcr همواره به دنبال راه های مختلفی برای افزایش مقدار ایمپکت فاکتور خود باشند. یکی از راه کارهایی که برخی مجلات برای افزایش ایمپکت فاکتور خود در پیش میگیرند، افزایش انتشار مقالات مروری (Review) می باشد که معمولاً بیشتر از مقالات پژوهشی بازدید دارند. بنابراین، مقالات مروری میتوانند مقدار ایمپکت فاکتور مجلات را افزایش دهند. از این رو مجلاتی که مقالات مروری به چاپ می رسانند ایمپکت فاکتور بالاتری از مجلاتی که فقط مقالات پژوهشی چاپ می کنند دارند. بعضی از ویراستاران مجلات نیز برای افزایش ایمپکت فاکتور مجله‌ی خود، سیاست پذیرش «فقط با دعوتنامه» را برای دعوت انحصاری از دانشمندان ارشد برای انتشار مقالات «قابل استناد» در پیش میگیرند.
برخی مجلات با محدود کردن تعداد «آیتم‌های قابل استناد»– یعنی مخرج معادله ضریب تأثیر – با کاهش انتشار مقالاتی که استناد به آنها بعید به نظر می‌رسد (نظیر گزارشات موردی در مجلات پزشکی) یا از طریق هشدار به مقالات (به عنوان مثال عدم اجازه استفاده از چکیده یا کتابشناسی به امید آن که گزارشات ارجاعات مجله، آن مقاله را یک آیتم «قابل‌استناد» تصور نکند) بر می‌آیند. در نتیجه‌ی مذاکره بر سر آن که کدام اقلام «قابل‌استناد» هستند، تغییر بیش از ۳۰۰ درصدی از مقادیر ایمپکت فاکتور مشاهده شده است. آیتم‌هایی که «غیرقابل استناد» در نظر گرفته میشوند – و به تبع آن در محاسبات ضریب تأثیر گنجانده نمیشوند – را در صورت استناد شدن، علیرغم سهولت نادیده گرفتن این نوع استنادات، همچنان می‌توان در صورت کسر معادله ضریب تأثیر وارد ساخت.
فراتر از سیاستهای ویرایشی که ممکن است ایمپکت فاکتور را منحرف سازند، مجلات میتوانند اقدامات آشکاری را برای دستکاری در این سیستم در پیش بگیرند. برای مثال، در سال ۲۰۰۷، مجله تخصصی Folia Phoniatrica et Logopaedica با ایمپکت فاکتور ۰/۶۶، یک مقاله ویرایشی منتشر کرد که در اعتراض به «وضعیت علمی بیهوده در برخی کشورها» در رابطه با استفاده از ایمپکت فاکتور، به تمام مقالات منتشر شده در این مجله از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶ استناد کرد. تعداد بالای استنادات به معنای افزایش ضریب تأثیر این مجله و رسیدن آن به ۱/۴۴ بود. در نتیجه این نوع افزایش، مجله موردنظر در سالهای ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ وارد گزارشات (JCR (Journal Citation Reports شد.
استناد اجباری نیز روشی است که در آن ویراستار مجله، نویسنده مقاله را مجبور به اضافه کردن استنادات خارجی به مقاله خود، قبل از پذیرش انتشار آن توسط مجله می‌کند تا ایمپکت فاکتور مجله خود را افزایش دهد. نظرسنجی منتشر شده در سال ۲۰۱۲ نشان داد که از هر پنج محقق فعال در حوزه اقتصاد، جامعه‌شناسی، روانشناسی و چند رشته مربوط به کسب و کار، یک نفر استناد اجباری را تجربه کرده است و این مسئله امری رایج و متداول در کسب و کار و مجلاتِ دارای ایمپکت فاکتور پایین می‌باشد. با این حال، موارد استناد اجباری، گه‌گاه در سایر رشته‌های علمی نیز گزارش شده‌اند.
به علت آن که «ایمپکت فاکتور همیشه قابل اطمینان نیست» در نوامبر سال ۲۰۰۷، انجمن اروپایی ویراستاران علوم (EASE) یک بیانیه رسمی را منتشر و توصیه نمود مقادیر ایمپکت فاکتور مجلات تنها – و از روی احتیاط – برای اندازه‌گیری و مقایسه نفوذ کل مجلات، نه برای ارزیابی تک تک مقالات و مطمئناً نه برای ارزیابی محققان یا برنامه‌های تحقیقاتی مورد استفاده قرار میگیرد.
در جولای ۲۰۰۸، کمیته آزادی و مسئولیت‌پذیری در اجرای علوم (CFRS) شورای بین‌المللی علوم (ICSU) «بیانیه‌ای در رابطه با روشهای انتشار، شاخص‌ها و نقش بررسی پیش از انتشار در ارزیابی تحقیقات» منتشر کرد که راهکارهای احتمالی متعدد – به عنوان مثال در نظر گرفتن یک تعداد محدود از انتشار مقاله برای هر نویسنده در هر سال، یا حتی جریمه دانشمندان برای انتشار مقالات بیش از اندازه در یک سال به عنوان مثال بیش از ۲۰ مقاله – را پیشنهاد می‌داد.
مقادیر ایمپکت فاکتور جعلی که توسط برخی شرکت‌ها تولید میشوند مورد قبول (JCR (Journal Citation Reports نیستند. این نوع ضرایب اغلب توسط ناشران سارق استفاده میشوند. جفری بیل فهرستی از این نوع معیارهای گمراه‌کننده را منتشر کرده است. برخی از ناشران در وبسایت خود ادعا می کنند دارای رقم ایمپکت فاکتور بالایی هستند، در حالی که ممکن است حتی در فهرست مجلات دارای ایمپکت فاکتور نیز حضور نداشته باشند.
روش بدست آوردن ایمپکت فاکتور مجلات آکادمیک
کافی است شماره ISSN مجله را در باکس جستجوی صفحه اصلی ژورنال هاب جستجو کنید. به طور مثال با جستجوی 0030-3992 که ISSN مجله Optics and Laser Technology می باشد اطلاعات زیر در مورد ایمپکت فاکتور این مجله نمایش داده می شود:
نمودار تغییرات ایمپکت فاکتور
تغییرات رتبه مجله علمی
